Wdzięczność jako klucz do zdrowia emocjonalnego - praktyczne spojrzenie

Wdzięczność nie jest tylko uprzejmością, ale potężnym narzędziem wspierającym zdrowie emocjonalne. Badania potwierdzają, że regularne praktykowanie wdzięczności zmniejsza stres, wspiera pozytywne myślenie i poprawia funkcjonowanie układu nerwowego. Kluczowe jest prowadzenie dziennika wdzięczności, łączenie jej z mindfulness i wyrażanie wdzięczności wobec innych. Praktyka wdzięczności jest szczególnie wartościowa w trudnych momentach, budując odporność psychiczną i wspierając dobrostan. Jak możesz zacząć doceniać małe rzeczy w swoim życiu już dziś?

RADYKALNE WYBACZANIE

3/21/202513 min czytać

wdzięczność, zdrowie emocjonalne, uważność, redukcja stresu, odporność, dziennikarstwo, autorefleksj
wdzięczność, zdrowie emocjonalne, uważność, redukcja stresu, odporność, dziennikarstwo, autorefleksj

Rola wdzięczności w poprawie zdrowia emocjonalnego

Wprowadzenie: Znaczenie wdzięczności dla dobrostanu psychicznego

Wdzięczność, choć często pojmowana jako prosta uprzejmość czy element dobrego wychowania, stanowi w rzeczywistości potężne narzędzie wpływające na nasze zdrowie emocjonalne. W obliczu rosnących problemów związanych ze zdrowiem psychicznym w społeczeństwie, coraz więcej badaczy kieruje swoją uwagę na pozytywne praktyki psychologiczne, wśród których wdzięczność zajmuje szczególne miejsce. Badania naukowe systematycznie potwierdzają, że regularne doświadczanie i wyrażanie wdzięczności może znacząco poprawić samopoczucie, redukować stres oraz wspierać ogólny dobrostan psychiczny.

W niniejszym artykule przyjrzymy się szczegółowo, w jaki sposób praktykowanie wdzięczności wpływa na nasze zdrowie emocjonalne, jakie mechanizmy neurobiologiczne stoją za tymi korzyściami, oraz jak wdrożyć praktykę wdzięczności do codziennego życia. Opierając się na najnowszych badaniach naukowych i uznanych teoriach psychologicznych, przeanalizujemy związek między wdzięcznością a pozytywnymi emocjami, odpornością psychiczną i ogólnym dobrostanem.

Naukowe podstawy związku między wdzięcznością a zdrowiem emocjonalnym

Badania potwierdzające wpływ wdzięczności na dobrostan psychiczny

Liczne badania naukowe przeprowadzone w ostatnich dwóch dekadach dostarczają przekonujących dowodów na pozytywny wpływ wdzięczności na zdrowie emocjonalne. Pionierskie badania Roberta Emmonsa i Michaela McCullougha wykazały, że osoby regularnie praktykujące wdzięczność doświadczają wyższego poziomu pozytywnych emocji, lepiej radzą sobie ze stresem, a nawet raportują mniej dolegliwości fizycznych. W jednym z eksperymentów uczestnicy prowadzący "dziennik wdzięczności" przez zaledwie trzy tygodnie wykazywali znacząco lepszy nastrój, większy optymizm oraz silniejsze poczucie połączenia społecznego w porównaniu z grupami kontrolnymi.

Co więcej, badania prowadzone przez zespół dr. Martina Seligmana z Uniwersytetu Pensylwanii wykazały, że praktyki wdzięczności, takie jak "wizyta wdzięczności" (polegająca na osobistym wyrażeniu wdzięczności osobie, której nigdy odpowiednio nie podziękowano), mogą zwiększyć poziom szczęścia i zmniejszyć objawy depresji na okres nawet do sześciu miesięcy.

Neurobiologiczne mechanizmy wdzięczności

Neurobiologia dostarcza fascynujących wyjaśnień, dlaczego wdzięczność ma tak znaczący wpływ na nasze samopoczucie. Badania z wykorzystaniem neuroobrazowania pokazują, że doświadczanie wdzięczności aktywuje obszary mózgu związane z systemem nagrody, moralnością i więzią społeczną, w tym korę przedczołową przyśrodkową, grzbietową część kory przedczołowej oraz jądro półleżące.

Szczególnie interesujący jest wpływ wdzięczności na uwalnianie neuroprzekaźników. Gdy doświadczamy wdzięczności, mózg uwalnia dopaminę i serotoninę – neurotransmitery związane z uczuciem zadowolenia i szczęścia. Dodatkowo, wdzięczność stymuluje wydzielanie oksytocyny, hormonu związanego z budowaniem zaufania i więzi międzyludzkich, co dodatkowo wzmacnia jej pozytywny wpływ na nasze samopoczucie.

Co istotne, regularne praktykowanie wdzięczności może prowadzić do trwałych zmian w aktywności neuronalnej. Badania sugerują, że systematyczna praktyka wdzięczności może z czasem modyfikować szlaki neuronalne, czyniąc mózg bardziej "wyczulonym" na dostrzeganie pozytywnych aspektów rzeczywistości.

Wdzięczność a pozytywne myślenie

Jak wdzięczność przekształca perspektywę poznawczą

Jednym z najważniejszych sposobów, w jaki wdzięczność wpływa na zdrowie emocjonalne, jest transformacja naszego sposobu myślenia. Regularne praktykowanie wdzięczności stopniowo kieruje naszą uwagę na pozytywne aspekty życia, które często pozostają niezauważone w natłoku codziennych trosk i negatywnych informacji.

Psycholog Barbara Fredrickson, twórczyni teorii "poszerzaj i buduj" (broaden-and-build), wyjaśnia, że pozytywne emocje, w tym wdzięczność, poszerzają nasz repertuar myśli i działań. W przeciwieństwie do emocji negatywnych, które zwężają pole uwagi (co było ewolucyjnie korzystne w sytuacjach zagrożenia), emocje pozytywne zachęcają do eksploracji, kreatywności i budowania zasobów psychicznych na przyszłość.

Wdzięczność pomaga również w rozwijaniu tzw. "pozytywnego nastawienia poznawczego" (positive cognitive bias), które stanowi przeciwwagę dla naturalnej ludzkiej tendencji do skupiania się na negatywach. Badania pokazują, że osoby regularnie praktykujące wdzięczność łatwiej dostrzegają pozytywne aspekty trudnych sytuacji i są bardziej odporne psychicznie w obliczu przeciwności.

Przełamywanie negatywnych wzorców myślowych

Wdzięczność stanowi potężne narzędzie w przełamywaniu negatywnych wzorców myślowych, które często leżą u podstaw zaburzeń emocjonalnych, takich jak depresja czy zaburzenia lękowe. Koncentrując się na tym, co posiadamy, a nie na tym, czego nam brakuje, wdzięczność pomaga przerwać błędne koło ruminacji (ciągłego rozpamiętywania problemów) i myślenia katastroficznego.

Co istotne, wdzięczność nie polega na naiwnym ignorowaniu problemów czy trudności życiowych, ale na odnajdywaniu pozytywnych elementów nawet w trudnych sytuacjach. Ta umiejętność, nazywana czasem "reframingiem poznawczym", jest kluczowym elementem odporności psychicznej i stanowi fundament wielu terapii poznawczo-behawioralnych.

Badania prowadzone przez dr Sonjię Lyubomirsky z Uniwersytetu Kalifornijskiego pokazują, że praktyki wdzięczności mogą być szczególnie skuteczne w przeciwdziałaniu tzw. "adaptacji hedonistycznej" – naturalnej tendencji ludzi do szybkiego przyzwyczajania się do pozytywnych zmian i powrotu do wcześniejszego poziomu szczęścia. Świadome praktykowanie wdzięczności pozwala na ciągłe docenianie tego, co mamy, zamiast ciągłego dążenia do więcej.

Mindfulness i wdzięczność jako komplementarne praktyki dla dobrostanu

Synergia uważności i wdzięczności

Mindfulness (uważność) i wdzięczność to dwie praktyki, które doskonale się uzupełniają w dążeniu do lepszego zdrowia emocjonalnego. Uważność, definiowana jako świadome skupienie uwagi na chwili obecnej bez osądzania, tworzy przestrzeń mentalną, w której może rozwinąć się wdzięczność.

Praktykowanie uważności pomaga nam zauważać drobne, codzienne dobrodziejstwa, które często umykają naszej uwadze: promienie słońca wpadające przez okno, smak porannej kawy, życzliwy uśmiech przechodnia. Ta zwiększona świadomość chwili obecnej stanowi żyzny grunt dla rozwoju wdzięczności.

Z kolei wdzięczność może pogłębiać praktykę uważności, nadając jej emocjonalny wymiar i zwiększając motywację do regularnego praktykowania. Badania pokazują, że połączenie tych dwóch praktyk może przynieść szczególnie korzystne efekty dla zdrowia emocjonalnego, przewyższające korzyści płynące z każdej z nich osobno.

Praktyczne ćwiczenia łączące mindfulness i wdzięczność

Medytacja wdzięczności to jedna z najpopularniejszych praktyk łączących mindfulness i wdzięczność. Polega ona na celowym skupieniu uwagi na osobach, rzeczach i sytuacjach, za które jesteśmy wdzięczni, jednocześnie obserwując pojawiające się w ciele i umyśle reakcje.

Inne wartościowe ćwiczenie to "uważne docenianie" (mindful appreciation), polegające na wybraniu codziennego przedmiotu lub doświadczenia i poświęceniu mu pełnej uwagi przez kilka minut, odkrywając jego wartość i znaczenie w naszym życiu. Ta praktyka pomaga przełamać rutynę i automatyzm, które często uniemożliwiają nam dostrzeżenie wartości tego, co posiadamy.

Badania prowadzone przez University of California, Berkeley's Greater Good Science Center potwierdzają, że regularne praktykowanie tego typu ćwiczeń może prowadzić do znaczącej poprawy nastroju, redukcji stresu oraz wzrostu ogólnego poczucia dobrostanu.

Wpływ wdzięczności na układ nerwowy i fizjologię emocji

Wdzięczność a reakcja na stres

Jednym z najbardziej fascynujących odkryć dotyczących wdzięczności jest jej wpływ na fizjologiczną reakcję na stres. Badania wykazują, że regularne praktykowanie wdzięczności może modulować aktywność autonomicznego układu nerwowego, zmniejszając aktywność współczulną (odpowiedzialną za reakcję "walcz lub uciekaj") i zwiększając aktywność przywspółczulną (odpowiedzialną za relaksację i regenerację).

Konkretnie, wdzięczność została powiązana z obniżonym poziomem kortyzolu (hormonu stresu) oraz z korzystniejszym profilem zmienności rytmu serca (HRV) – wskaźnikiem elastyczności autonomicznego układu nerwowego i ogólnego zdrowia sercowo-naczyniowego.

Te fizjologiczne zmiany mają bezpośrednie przełożenie na nasze samopoczucie: osoby praktykujące wdzięczność raportują mniej objawów związanych ze stresem, takich jak bóle głowy, problemy z trawieniem czy zakłócenia snu.

Neuroplastyczność a praktyka wdzięczności

Neuroplastyczność – zdolność mózgu do zmiany i reorganizacji w odpowiedzi na doświadczenia – stanowi biologiczną podstawę dla długoterminowych korzyści płynących z praktyki wdzięczności. Badania z wykorzystaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) sugerują, że regularne praktykowanie wdzięczności może z czasem prowadzić do strukturalnych i funkcjonalnych zmian w obszarach mózgu związanych z przetwarzaniem emocji i regulacją uwagi.

Szczególnie interesujące są zmiany obserwowane w obszarach kory przedczołowej, która odgrywa kluczową rolę w zarządzaniu emocjami i podejmowaniu decyzji. Wzmocnienie tych obszarów mózgu poprzez praktykę wdzięczności może zwiększać naszą zdolność do regulacji emocjonalnej i odporność na stres.

Co ważne, te neurologiczne zmiany mogą wyjaśniać, dlaczego praktyka wdzięczności wydaje się mieć kumulatywny efekt – im dłużej praktykujemy, tym większe korzyści odczuwamy, co sugeruje trwałe przemodelowanie naszych szlaków neuronalnych.

Praktyczne metody kultywowania wdzięczności

Dziennik wdzięczności i jego skuteczność

Prowadzenie dziennika wdzięczności to jedna z najprostszych, a zarazem najskuteczniejszych metod kultywowania wdzięczności. Polega na regularnym zapisywaniu rzeczy, wydarzeń lub osób, za które jesteśmy wdzięczni. Badania pokazują, że najlepsze efekty osiąga się, prowadząc taki dziennik 2-3 razy w tygodniu, poświęcając na to 10-15 minut.

Co istotne, skuteczność tej praktyki zwiększa się, gdy zamiast tworzyć pobieżne listy, zagłębiamy się w szczegóły i emocje związane z każdym zapisem. Na przykład, zamiast pisać ogólnie "jestem wdzięczny za moją rodzinę", lepiej skoncentrować się na konkretnym momencie: "jestem wdzięczny za wczorajszą rozmowę z córką przy kolacji, która pomogła mi poczuć się zrozumianym i docenionym".

Badania prowadzone przez Uniwersytet w Kalifornii pokazują, że osoby regularnie prowadzące dziennik wdzięczności doświadczają znaczącej poprawy nastroju, lepszego snu oraz większej satysfakcji z życia już po 2-3 tygodniach praktyki.

Listy wdzięczności i inne formy ekspresji

Wyrażanie wdzięczności wobec innych ludzi stanowi szczególnie potężną formę tej praktyki. Pisanie listów wdzięczności – szczerych i szczegółowych wyrazów uznania dla wpływu, jaki dana osoba miała na nasze życie – może znacząco poprawić nie tylko nasze samopoczucie, ale również jakość naszych relacji.

Co ciekawe, badania sugerują, że już samo napisanie takiego listu (nawet bez wysyłania go) przynosi korzyści emocjonalne. Jeśli jednak zdecydujemy się podzielić naszą wdzięcznością z adresatem, korzyści mogą być jeszcze większe – zarówno dla nas, jak i dla osoby otrzymującej wyrazy wdzięczności.

Inne wartościowe formy ekspresji wdzięczności obejmują:

  • "Trzy dobre rzeczy" – wieczorna praktyka polegająca na refleksji nad trzema pozytywnymi wydarzeniami z danego dnia

  • "Pozytywne rekonesanse" – celowe wyszukiwanie powodów do wdzięczności w codziennych sytuacjach

  • "Wdzięczność interpersonalna" – regularne, bezpośrednie wyrażanie wdzięczności wobec bliskich osób

Wdzięczność w kontekście trudności życiowych

Praktykowanie wdzięczności w okresach kryzysu

Szczególnie wartościowe, choć niewątpliwie trudniejsze, jest praktykowanie wdzięczności w okresach kryzysu, straty czy cierpienia. W takich momentach naturalne jest skupianie się na tym, co straciliśmy lub czego nam brakuje. Jednak badania pokazują, że właśnie wtedy wdzięczność może odegrać kluczową rolę w budowaniu odporności psychicznej.

Kluczowe jest zrozumienie, że praktykowanie wdzięczności w trudnych momentach nie oznacza ignorowania bólu czy udawania, że wszystko jest w porządku. Przeciwnie, polega na dostrzeganiu pełnego spektrum naszego doświadczenia, w którym obok cierpienia mogą współistnieć momenty ulgi, wsparcia czy nawet drobnych radości.

Badania prowadzone wśród osób doświadczających poważnych kryzysów życiowych, takich jak żałoba czy choroba, wskazują, że ci, którzy potrafili odnaleźć powody do wdzięczności (np. za wsparcie bliskich, za momenty ulgi w cierpieniu), wykazywali większą odporność psychiczną i szybciej odzyskiwali równowagę emocjonalną.

Wdzięczność jako narzędzie transformacji trudnych doświadczeń

Wdzięczność może również pomagać w nadawaniu sensu trudnym doświadczeniom. Psycholog Viktor Frankl, więzień obozów koncentracyjnych i twórca logoterapii, podkreślał, że odnalezienie sensu w cierpieniu jest kluczowe dla ludzkiej zdolności do przetrwania najtrudniejszych doświadczeń.

Wdzięczność może stanowić pomost do takiej transformacji perspektywy, pomagając nam dostrzec, jak trudne doświadczenia przyczyniły się do naszego wzrostu, rozwoju nowych umiejętności czy pogłębienia relacji. To zjawisko, znane jako "potraumatyczny wzrost", jest coraz częściej badane przez psychologów zajmujących się odpornością psychiczną.

Co ważne, ta transformacyjna moc wdzięczności nie działa automatycznie – wymaga świadomego wysiłku i często wsparcia ze strony innych. Jednak badania sugerują, że osoby, które potrafią włączyć praktykę wdzięczności do procesu radzenia sobie z trudnościami, doświadczają głębszego poczucia sensu i wyższej jakości życia nawet w obliczu poważnych wyzwań.

Społeczne aspekty wdzięczności

Wdzięczność w budowaniu relacji i więzi społecznych

Wdzięczność ma wymiar głęboko społeczny – nie tylko wpływa na nasze indywidualne samopoczucie, ale także odgrywa kluczową rolę w budowaniu i wzmacnianiu relacji międzyludzkich. Badania socjologiczne i psychologiczne wskazują, że wyrażanie wdzięczności sprzyja powstawaniu tzw. "pozytywnych cykli wzajemności", w których obie strony czują się docenione i są bardziej skłonne do dalszych pozytywnych zachowań.

Wyniki badań są imponujące: pary, które regularnie wyrażają wdzięczność wobec siebie, raportują wyższy poziom satysfakcji z relacji, lepszą komunikację i większą bliskość emocjonalną. W środowisku pracy, regularne wyrażanie uznania prowadzi do wyższej satysfakcji z pracy, mniejszej rotacji pracowników i lepszej atmosfery zespołowej.

Co ciekawe, korzyści społeczne płynące z wdzięczności zdają się działać w obie strony – zarówno osoby wyrażające wdzięczność, jak i jej odbiorcy doświadczają poprawy nastroju i zwiększonego poczucia połączenia społecznego.

Wdzięczność jako wartość w różnych kulturach i tradycjach

Wdzięczność jest wartością uniwersalną, obecną w praktycznie wszystkich kulturach i tradycjach duchowych na świecie. W religiach takich jak buddyzm, chrześcijaństwo, islam czy judaizm, wdzięczność zajmuje centralne miejsce jako praktyka duchowa i moralna cnota.

Na przykład, w buddyzmie praktyka wdzięczności jest ściśle powiązana z koncepcją współzależnego powstawania, które uczy, że wszystko w naszym życiu jest możliwe dzięki niezliczonym przyczynom i warunkom, z których większość jest poza naszą kontrolą. Ta perspektywa naturalne prowadzi do postawy wdzięczności za wszystko, co umożliwia nasze istnienie.

W tradycji judeochrześcijańskiej wdzięczność jest rozumiana jako odpowiedź na Boże dary i błogosławieństwa. Psalmy są pełne wyrazów wdzięczności, a praktyka modlitwy dziękczynnej zajmuje centralne miejsce w liturgii.

Ta międzykulturowa obecność wdzięczności sugeruje, że jest ona głęboko zakorzeniona w ludzkiej naturze i potrzebach, stanowiąc uniwersalny sposób na poprawę dobrostanu psychicznego i społecznego.

Implementacja praktyki wdzięczności w codziennym życiu

Tworzenie nawyku wdzięczności

Transformacyjna moc wdzięczności ujawnia się w pełni, gdy staje się ona nawykiem – regularną praktyką, a nie jednorazowym działaniem. Psychologowie zajmujący się formowaniem nawyków sugerują kilka strategii, które mogą pomóc w budowaniu trwałej praktyki wdzięczności:

  1. Zaczynaj od małych kroków – zamiast próbować od razu prowadzić obszerny dziennik wdzięczności, zacznij od zapisywania jednej rzeczy dziennie przez tydzień.

  2. Łącz praktykę wdzięczności z istniejącymi nawykami – na przykład, możesz poświęcić moment na refleksję nad tym, za co jesteś wdzięczny, podczas porannej kawy lub wieczornego przygotowania do snu.

  3. Korzystaj z wizualnych przypomnieć – małe karteczki z hasłem "Za co jesteś dziś wdzięczny?" umieszczone w widocznych miejscach mogą pomóc w utrzymaniu praktyki.

  4. Angażuj innych – dzielenie się wdzięcznością z rodziną przy kolacji lub z przyjaciółmi podczas spotkań może uczynić tę praktykę bardziej satysfakcjonującą i trwałą.

  5. Bądź wyrozumiały dla siebie – jeśli opuścisz jeden dzień, nie oznacza to porażki. Po prostu wróć do praktyki następnego dnia.

Wdzięczność w miejscu pracy i edukacji

Korzyści płynące z praktykowania wdzięczności zostały dostrzeżone również w środowiskach zawodowych i edukacyjnych. Coraz więcej organizacji wdraża programy oparte na wdzięczności, dostrzegając ich pozytywny wpływ na dobrostan pracowników, kulturę organizacyjną i ostatecznie – na wyniki biznesowe.

W środowisku pracy, proste praktyki takie jak rozpoczynanie spotkań od rundy wdzięczności (gdzie każdy uczestnik dzieli się czymś, za co jest wdzięczny w kontekście zawodowym) mogą znacząco poprawić atmosferę i współpracę zespołową. Podobnie, systemy wzajemnego uznania i docenienia, gdzie pracownicy mogą publicznie wyrazić wdzięczność za pomoc czy wsparcie kolegów, budują pozytywną kulturę organizacyjną.

W edukacji, nauczyciele i szkoły coraz częściej włączają praktyki wdzięczności do programów rozwijania kompetencji społeczno-emocjonalnych. Badania pokazują, że uczniowie uczestniczący w takich programach wykazują lepsze wyniki w nauce, mniej problemów behawioralnych i większe zaangażowanie społeczne.

Wnioski i perspektywy na przyszłość

Podsumowanie korzyści płynących z praktyki wdzięczności

Przedstawione w tym artykule badania i odkrycia jednoznacznie wskazują na wielowymiarowe korzyści płynące z praktykowania wdzięczności dla zdrowia emocjonalnego. Wdzięczność:

  • Zwiększa poziom pozytywnych emocji i ogólnego poczucia szczęścia

  • Redukuje objawy depresji, lęku i stresu

  • Poprawia jakość snu i ogólny stan zdrowia fizycznego

  • Wzmacnia odporność psychiczną i zdolność do radzenia sobie z trudnościami

  • Poprawia relacje międzyludzkie i poczucie połączenia społecznego

  • Pozytywnie wpływa na aktywność mózgu i funkcjonowanie układu nerwowego

  • Sprzyja bardziej optymistycznemu i realistycznemu postrzeganiu świata

Co istotne, te korzyści są dostępne dla każdego, niezależnie od osobowości, wieku czy sytuacji życiowej. Wdzięczność jest praktyką demokratyczną – nie wymaga specjalnych umiejętności, znacznych nakładów czasu czy pieniędzy, a jednak może fundamentalnie zmienić jakość naszego życia emocjonalnego.

Przyszłe kierunki badań i praktyk

Choć badania nad wdzięcznością znacząco się rozwinęły w ostatnich dwóch dekadach, wiele pytań pozostaje otwartych. Przyszłe kierunki badań mogą obejmować:

  • Długoterminowe efekty praktykowania wdzięczności – większość badań koncentruje się na krótko- i średnioterminowych efektach, podczas gdy korzyści z wieloletniej praktyki wdzięczności pozostają mniej rozpoznane

  • Neurobiologiczne mechanizmy wdzięczności – dokładniejsze mapowanie zmian w mózgu związanych z praktyką wdzięczności

  • Kulturowe różnice w doświadczaniu i wyrażaniu wdzięczności – jak różne kultury pojmują i praktykują wdzięczność

  • Optymalizacja interwencji opartych na wdzięczności – dopasowanie różnych form praktyki wdzięczności do indywidualnych potrzeb i kontekstów

Niezależnie od kierunku przyszłych badań, jedno jest pewne – wdzięczność stanowi potężne narzędzie wspierające zdrowie emocjonalne, dostępne dla każdego z nas już teraz, w codziennym życiu. Rozpoczynając od małych kroków i stopniowo budując nawyk wdzięczności, możemy doświadczyć znaczącej poprawy naszego dobrostanu psychicznego i jakości życia.

Bibliografia

  1. Emmons, R. A., & McCullough, M. E. (2003). Counting blessings versus burdens: An experimental investigation of gratitude and subjective well-being in daily life. Journal of Personality and Social Psychology, 84(2), 377-389.

  2. Seligman, M. E. P., Steen, T. A., Park, N., & Peterson, C. (2005). Positive psychology progress: Empirical validation of interventions. American Psychologist, 60(5), 410-421.

  3. Fredrickson, B. L. (2004). Gratitude, like other positive emotions, broadens and builds. In R. A. Emmons & M. E. McCullough (Eds.), The psychology of gratitude (pp. 145-166). Oxford University Press.

  4. Wood, A. M., Froh, J. J., & Geraghty, A. W. A. (2010). Gratitude and well-being: A review and theoretical integration. Clinical Psychology Review, 30(7), 890-905.

  5. Zahn, R., Moll, J., Paiva, M., Garrido, G., Krueger, F., Huey, E. D., & Grafman, J. (2009). The neural basis of human social values: Evidence from functional MRI. Cerebral Cortex, 19(2), 276-283.

  6. Algoe, S. B., Haidt, J., & Gable, S. L. (2008). Beyond reciprocity: Gratitude and relationships in everyday life. Emotion, 8(3), 425-429.

  7. Kini, P., Wong, J., McInnis, S., Gabana, N., & Brown, J. W. (2016). The effects of gratitude expression on neural activity. NeuroImage, 128, 1-10.

  8. Lyubomirsky, S., Dickerhoof, R., Boehm, J. K., & Sheldon, K. M. (2011). Becoming happier takes both a will and a proper way: An experimental longitudinal intervention to boost well-being. Emotion, 11(2), 391-402.